जसरी फ्रायडले यौनलाई प्रमुखता दिएर मानिसका भित्री तह वा पत्रहरूको उद्घाटन गर्न सुरु गरे, उसैगरी दार्शनिक मार्क्सले धनलाई प्रधानता दिएर सामाजिक मान्यता, संस्था र व्यवस्थाहरू आदिको पोल खोल्ने काम आरम्भ गरे। मार्क्सको भनाई छ, ‘ईश्वरको जन्म एउटा गहिरो षड्यन्त्रबाट भएको हो।’ मार्क्स धर्म र ईश्वरप्रति अत्यन्त अनुदार थिए । उनले भनेका छन्, ‘हिंसाको त्याग मानव जातिका लागि त्यति आवश्यक छैन, जति आवश्यक छ धर्म र ईश्वरवादको परित्याग।’

अभावको युगमा स्वर्गको सपना

मार्क्सका अनुसार ईश्वरको कल्पना र धर्मको उपदेश सामन्तवादी, पूँजिवादी र अधिनायकवादी व्यवस्था तथा राजतन्त्रको हितमा सोद्देश्य प्रचार गरिएका उपदेशहरू हुन्। यिनबाट जनतालाई बाटो बिराउन लगाउने र भौतारिउन् भन्ने गरिन्छ। भौतिक सुखसुविधाहरूको घोर अभाव भएको युगमा, जुन बेला जीवन यापनका सामान्य सुविधाहरू पनि मान्छेलाई उपलब्ध थिएन, त्यसबेला मान्छेले एक लोकातीत (लोक वा संसारदेखि परको) शक्तिको कल्पना ग-यो र आफ्ना अभावहरूको पूर्तिका लागि त्यस शक्तिको प्रार्थना गर्न लाग्यो। यस प्रार्थनाबाट उसका अभावको पूर्ति हुन नसक्ने भएपनि त्यस पूर्तिका लागि आफूले प्रयास गरिरहेको भन्ठानेर उसले केही सन्तोष लिन पायो।

अनि केही व्यक्तिहरू निस्के। उनीहरूले यी सारा मानवीय समस्याहरूमाथि सोंच विचार गर्न लागे। उनीहरूले भने, ‘वस्तु स्वयं केही होइन। यी केवल हाम्रा विचारहरूको छायाँ मात्र हुन्। एकातिर यस्ता मान्यताका भौतिकवादी विचारकहरू थिए, जसले वस्तुको वास्तविकतालाई मात्रै स्विकार्थे। अर्कातिर यस्ता चिन्तकहरू थिए, जसले वस्तुका वास्तविकतालाई नस्विकारेर त्यसलाई ‘मात्र विचार’ मान्दथे। उनीहरू भन्दथे, ‘हाम्रो ज्ञाता मानसदेखि निरिपेक्ष वस्तुको अस्तित्व नै छैन।’ यस्तो खालको प्रत्ययवाद (Idealism) वा अध्यात्मवाद विस्तारै हावी हुन थाल्यो। चेतना नै सबैथोक हो, वस्तुको स्वतन्त्र अस्तित्व छैन, ब्रम्हाण्डको प्रमुख वस्तु चेतना हो र हामीले देख्ने र बुझ्ने जगत् त्यही चेतनाबाट सिर्जित भएको हो भन्ने तर्क अध्यात्वादीहरूको थियो। यसरी विस्तार विस्तार ईश्वर, ब्रम्ह र जगन्मिथ्याको दर्शन निर्मित हुन पुग्यो।

यस किसिमको विचार प्रणाली प्रारम्भमै गलत थियो। विचार गर्नुहोस्–तपाईँले बजारबाट एक किलो आलु किनेर ल्याउनु हुन्छ कि एक किलो आलुको विचार? तपाईंको घरको कुर्ची वस्तु हो या विचार? तपाईं आफ्ना विचारहरूलाई खाने–पिउने गर्नुहुन्छ कि वस्तुहरूलाई?
यस प्रकारको चिन्तन प्रणाली जहाँ एकातिर घोररूपले असत्य थियो, त्यहीँ अर्कोतिर त्यसले मानव मनलाई अनुचित महत्ता प्रदान गर्‍यो। मानव मनको अवमूल्यनको स्थितिमा मानव एउटा जाँडले मात्तिएको व्यक्तिको स्थितिमा पुग्छ, जहाँ उसको विचार नै प्रधान रहन्छ, वस्तुहरू होइन। ढलमा बगिरहेको फोहर पानी केवल वस्तु हो र त्यही वास्तविकता हो।

किन्तु, रक्सीले मातेको व्यक्तिले सो कुरो कहाँ स्विकार्छ र? त्यसले त्यही नालीमा पल्टिएर आफ्नो मातमा उँचो उडान भरेको महसुस गर्छ। त्यस अवस्थाको जड्याँहाको कुरा सुनेर पनि हामी यति त अनुभव गर्न सक्छौँ कि विचारहरूको तारतम्यको अभावमा उ यस बेला मस्तिष्क प्रधानवाला बन्न गएको छ। उ आत्मस्फीतिले आक्रान्त छ। जाँडले मातेका बेला, दिमाग अनियन्त्रित भएका बेला भौतिक, जैविक र सांसारिक वास्तविकताहरूसित उसको कुनै प्रयोजन रहन्न।

प्राचीन काल दासप्रथावाला समाज थियो। त्यसपछि सामन्तवादी समाज आयो र अहिले पूँजिवादी समाज चलिरहेको छ। यी सबै किसिमका व्यवस्थामा समाजमा राम्रो स्थिति भएका केही व्यक्तिहरूले धर्मलाई अरुहरूको शोषण गर्ने काममा उपयोगी र लाभकारी देखे र आफ्नो निहित स्वार्थवश अँगाले। जो गरीब छन्, हीन छन्, उत्पीडन र शोषणका शिकार छन्, दास छन्, त्यस्ता मान्छेहरूलाई भनियो, ‘तिमीहरूको यो स्थिति कुनै गलत सामाजिक व्यवस्थाका कारणले भएको होइन, बरु तिमीहरूको पूर्व जन्मको फल हो।

पूर्व जन्ममा जसले राम्रो काम गरेका थिए, तिनीहरूले आज यस जन्ममा सुखको उपभोग गरिरहेका छन्। यस जन्ममा यदि तिमीले राम्रो काम गर्‍यौ र आनकानी, नाइँनास्ति, खोट लगाउने काम नगरिकन आफ्ना सामन्त, स्वामी, मालिक वा राजाको सेवा गरिरह्यौ, यसरी आफ्नो शोषण गराउँदै रह्यौ भने अर्को जन्ममा तिमीहरूलाई पनि राम्रो ठाउँ वा स्थितिमा जन्म मिल्नेछ।’

राजा र धर्मोपदेशकहरू एकै ठाउँमा

यस्तो कर्मफल र पुर्नजन्मको सिद्धान्तद्वारा दासहरूको सामाजिक विद्रोहलाई सहजै दबाउन सकिन्थ्यो। अतः धर्मगुरुहरूले त्यही दिशामा त्यसको उपयोग गरे तथा तिनीहरू (ती धर्मगुरुहरू)लाई सामन्तहरूको पनि प्रश्रय मिल्यो। यस षड्यन्त्रमा राजा र धर्मोपदेशक दुबै थरीको मिलेमतो थियो। यसै कारण प्राचिन कालमा सोझै हेर्दा सत्ता जहाँ राजा र सामन्तहरूको थिए, त्यही ठाउँमा धर्मोपदेशक, इश्वरवादी र धर्मगुरुहरू झुम्मिन्थे। उनीहरूको आपसमा गहिरो प्रेम, सम्मान र निकटता थियो।

किनभने दुबै पक्षले एकअर्काबाट लाभ उठाउन पाउँथे। तिनका इशारामा शासनसत्ता उलटपुलट हुन्थ्यो। लगौँटीधारी साधु सन्यासीहरू नै त्यस युगको ‘विकृत समाज दर्शन’का प्रचारक थिए र तिनीहरूको क्रियाशीलतामै राजतन्त्र टिक्थ्यो। यिनीहरू नै इश्वरवादका वितरक थिए र यिनीहरूकै भ्रामक प्रचारहरूबाट दिग्भ्रमित भएर जनसामान्यहरूदे सामन्तवादी व्यवस्थाका विरुद्ध विद्रोह गर्न सक्दैनथे।

त्यस धार्मिक युगमा राजाको स्थानापन्न (सट्टामा वा ठाउँमा) ईश्वर थियो र ईश्वरको स्थानापन्न राजा। भन्नुको अर्थ राजा र ईश्वरलाई समान रूपमा हेरिन्थ्यो। जहाँ जस्तो विवेचना आवश्यक हुन्थ्यो, त्यस्तै गरिन्थ्यो। कहिले राजालाई ईश्वर मानिन्थ्यो, कहिले ईश्वरलाई राजा। स्वामिभक्ति त्यस युगको परमोच्च आदर्श थियो। भौतिक सुख–सुविधाहरू जति सबै राजा र सामन्तहरूले हत्याएका थिए। अत : सामान्य जनले हीनता र दरिद्रतामै जीवनयापन गर्नु अनिवार्य थियो। धर्मको उपदेश गर्नेहरूले जनतालाई ‘तिनीहरूले भौतिक सुखसुविधाहरूको लालच नगरुन्’ भनेर आत्मोकर्ष, मरेपछिका स्वर्ग, मोक्ष आदि अन्य कल्पित आदर्शहरूका बारेमा बताउने गर्थे।

‘जीवन छोटो छ, धन कमाएर के लाभ? जति कमाएपनि यहाँको कुनै सम्पत्ति कसैले परलोकमा लैजान पाउँदैन’ भनेर तिनलाई अर्थ्याइन्थ्यो। धनका प्रति जनसामान्यको यस्तो अरुचि रह्यो भने तिनीहरूबाट बढीभन्दा बढी धन खिचेर आफ्ना सुखसुविधाहरूमा वृद्धि गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा ती सामन्त र धर्मोपदेशकहरूलाई राम्रोसँग थाहा थियो। त्यसैले धर्मगुरूहरू सामन्त र राजाका परम वन्दनीय हुन्थे, किनकि दुवैको अन्तःसम्बन्ध थियो। एकले शोषणका लागि पृष्ठभूमि तयार पार्ने गर्थ्यो, अर्कोले चाहिँ शोषण गर्ने गर्थ्यो।

मठ–मन्दीर र यौनदासी

सामाजिक शोषणबाट आर्जिएको धनको उपभोग एक्लो सामन्त वा राजाबाट भएको देखेपछि मन्दिर र मठहरूको युग आयो। राजाहरूले लूटका आफ्ना सहयोगी धर्मगुरूहरूका लागि लुटको अंशभागका रूपमा मन्दिर तथा देवालयहरू बनाउन थाले। दान दक्षिणाहरू चढाउनु पर्ने कुराको प्रचार गरेर धर्मगुरूहरूले देवालयलाई आफ्नो आम्दानीको साधन बनाए। तथा, यसका लागि राजामहाराजाहरूबाट पनि यथेष्ट सहायता प्रदान हुँदै आयो। अब पुजारीहरूले धर्म र ईश्वरका आडमा विभिन्न भौतिक सुखभोग भोग्न थाले। कैयौं देवालय या प्रार्थनालयले राजाहरूको सम्पत्तिलाई समेत माथ गर्न थाले। यूरोपमा पोपशाहीका सामु राजतन्त्र सानो र निर्बल देखियो।

मनोरञ्जनका लागि राजाहरूका दरबारमा नर्तकीहरू र गणिका (वेश्याहरू) रहन्थे। ‘जीवनको उद्देश्य ब्रम्हमा लीन हुनु हो’ भन्ने निधो गरिसकेका इश्वरभक्त

धर्म र ईश्वरको कल्पना मानव मनको व्यावसायिक कल्पना होस्, नहोस् किन्तु कालान्तरमा केही मानिसहरूले त्यसलाई लाभप्रद व्यवसाय सम्झेर ग्रहण गरे। किनकि तिनीहरूको जीवनयापन यसैबाट भईरहेको थियो। अत: आफ्नो निहित स्वार्थका कारण तिनीहरू तीव्रतापूर्वक त्यसको प्रचार प्रसारमा लागे, जसको कारण ईश्वरवाद सारा संसारमा फैलियो। यति त हामीले मान्नै पर्छ कि ईश्वरवादको प्रतिष्ठा आज पनि समाजवादी देशहरूका तुलनामा पूँजिवादी, सामन्तवादी, राजतन्त्रात्मक र अधिनायकवादी समाजमा अपेक्षाकृत बढी छ। ईश्वरवादले मानव जातिलाई सामाजिक अन्यायहरूप्रति यस्तो सहिष्णु र यथास्थितिवादी तुल्याई दिन्छ कि हामीहरूले कुनै प्रगति नै गर्न सक्दैनौं।

पण्डित र धर्मगुरुहरूको व्यापार

जहाँसम्म निहित स्वार्थ भएकाहरूको कुरा छ; पण्डा र पुरोहितहरूको त यो व्यवसाय नै हो। उद्योगपति तथा प्रभूत मात्रामा कालो धन कमाउने मानिसहरूले पनि अचेल मन्दिरहरूको निर्माणमा अधिक रूचि लिने गरेको पाइन्छ। तिनीहरूका दृष्टिमा यो मन्दिर निर्माणको कार्य तिनको कालो कमाईको सदुपयोग हो। देश यस्तै धर्म परायण बनिरहेसम्म आफ्नो कालो कमाईको प्रथालाई पनि चालू राखिरहन पाइने छ तथा आफूहरूले त्यस्ता किसिमका आपत्तिहरूको सामना गर्नुपर्ने छैन, जुन समस्याहरू समाजवादी व्यवस्थामा उपस्थित हुन्छन्। यस्तो भावनाले पनि यसमा काम गरिरहेको हुन्छ।

धर्म एक व्यक्तिगत वस्तु हो। अत : यसको समाजसित विरोध छ। परम धार्मिक व्यक्ति पनि राष्ट्रियताको मामिलामा आलोकाँचो पाइएको छ। तीर्थ यात्रा गर्न जानेहरू, ठूलाठूला धाम, तिर्थ र हजबाट फर्कनेहरूले समेत घर फर्कँदा गाँजा, चरेस, कोकिन, हेरोइन, ब्राउनसुगरजस्ता नसालु वस्तुहरू र प्राचिन मुर्तिहरूको चोरी निकासी गरी राष्ट्रको अर्थ व्यवस्थामा अनुचित भार पुर्‍याउने गर्छन्। अन्य धर्मपरायण व्यक्तिहरू पनि देशको सीमा बाहिरबाट चोरीको सामान लुकाएर ल्याउनुलाई अधर्म देख्दैनन्। यसका अतिरिक्त तिनीहरूले आफ्नो कालो कमाईको धनलाई निन्दनीय नसम्झेर मन्दिर, देवालय, पुजालय वा प्रार्थनास्थल निर्माणमा उपयोग गर्नुलाई धार्मिक कार्य ठानेर बरोबर यस्तो गर्ने गरिरहन्छन्।

(सच्चिदानन्द मिश्रको किताब ‘द गड इज डेड’ को नेपाली अनुवादको एक अंश। अनुवादक : बालकृष्ण नेभा।) यो पनि :-

कम्युनिष्ट आन्दोलन स्थापना भएयता यसले एउटा वैकल्पिक प्रजातान्त्रिक मार्ग प्रशस्त गरेको हो भन्नेमा कुनै शंका छैन। तर यो आन्दोलन स्थापित भएलगत्तै र त्यसपछाडि यसमा विकृतिको थुप्रो पनि बढ्दै जान थाल्यो। त्यो क्रम कम्युनिष्ट पार्टी स्थापना भएको दुई वर्षपछि २००८ साल मै सुरु भयो। जतिखेर पुष्पलाल श्रेष्ठलाई पार्टी महासचिवबाट हटाउने हर्कत भयो, त्यतिबेला देखि नै कम्युनिष्ट पार्टीमा विकृतिको श्रृंखला सुरु भएको हो।

पुष्पलाललाई हटाउनुपर्ने औचित्य सावित गर्ने खालका कुनै राजनीतिक वा वैचारिक मुद्दा थिएनन्। त्यतिबेला देखि नै कम्युनिष्ट आन्दोलनभित्र दुई वटा धार विकास भयो। एउटा धार मिसनलाई अगाडि सारेर अघि बढ्छ भने अर्को आन्दोलनभित्र नेतामात्रै हुने तप्काको रुपमा आयो | त्यो पावरको खोजीमा आएको हो। र त्यसले सत्ताको निम्ति कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई उपकरणको रुपमा प्रयोग गर्ने गर्‍यो।

पुष्पलालको सिद्धान्त दक्षिणपन्थीलाई पचेन

२००८ सालमा पुष्पलाललाई महासचिवबाट हटाएको यो तप्काले २०१० सालको सेरोफेरोदेखि दक्षिणपन्थी कोर्स समातेको छ। खासगरी आफूलाई लागेको प्रतिबन्ध हटाउका लागि राजाको वैधानिक नायकतत्व मान्ने सर्तसमेत स्वीकार्ने हदसम्म झुकेको छ। त्यस तप्काले दक्षिणपन्थी शक्तिलाई मूल प्रवाहमा ल्याउनुपथ्र्यो, त्यसको निम्ति केशरजंग रायमाझीलाई दोस्रो महाधिवेशनमा महासचिव बनाए ।

त्यसले घुमाउरो पाराले राजतन्त्रसँग सहकार्य गरेर अघि बढ्ने धार समायो तर पुष्पलालजी गणतन्त्रवादी नै रही रहे। पुष्पलालजीले कम्युनिष्ट आदर्शका मूल सिद्धान्तसँग कहीँ कसैसँग सम्भौता गरेनन्। उनको त्यो सिद्धान्त निष्ठता चाहिँ दक्षिणपन्थी तप्काका निम्ति सुपाच्य भएन र आज पनि पुष्पलालजीलाई लखेट्ने काम भइरहेको छ।

पुष्पलाल आफैंलाई देवत्वकरण गर्ने पक्षमा थिएनन्। उनी सिद्धान्त र नीतिगत पक्षमा प्रष्ट थिए, र सधैंभरी त्यसको वकालत गरिरहे। मनमोहन जी बेइजिङ्ग गएका बेला उनलाई कार्यवाहक महासचिव चलाउन भनिएको थियो। तर उनी आफ्नो भन्दा फरक विचारले चलेको पार्टीको कार्यवाहक महासचिव हुन मानेनन्।

राजाको कदमलाई समर्थन गरियो

नेकपाको दोस्रो महाधिवेशनमा पुष्पलालको विचार पास भयो। नेतृत्व रायमाझीको चयन भयो। नेतृत्व र विचारको संगति भएन भने नेतृत्वले ऐन मौकामा धोका दिँदो रहेछ भन्ने कुरा पछिल्ला घटनाक्रमले पुष्टि गर्छन् । राजा महेन्द्रले २०१७ मा जब संसद विघटन गरे र संसदीय व्यवस्थाको अन्त्य गरे, त्यतिबेलाको परिवर्तित सन्दर्भमा कम्युनिष्ट पार्टीमा तीनवटा धार देखियो।

पुष्पलालको धार विघठित संसदको पुनर्स्थापनाको पक्षमा थियो भने मोहनविक्रमले त्यसअघि हुन नसकेको विधान सभाको निर्वाचनको कुरो उठाए। र, रायमाझीले भने अप्रत्यक्ष ढंगले संसद विघटनलाई नै समर्थन गर्नका लागि संसदीय व्यवस्थाको पुनर्स्थापना भए हुन्छ भने। यो नजानिदो ढंगले राजाको कदमको समर्थन थियो । २०६२/६३ सालको जनआन्दोलनमा पनि राजा ज्ञानेन्द्रले गरेको संसद पुनर्स्थापनाको मुद्दा उठाइयो भने उ बेला पुष्पलालले उठाको विघठित संसद पुनर्स्थापनाको मुद्धा राजनीतिकरुपमा औचित्यपूर्ण थियो । १७ सालमा २/३ बहुमत भएको सरकार हुँदाहुँदै संसद विघटन गर्ने राजाको कदम नितान्त गलत थियो। त्यसैले पुनर्स्थापनाकै माग गरिनुपथ्र्यो। त्यो नै सबैभन्दा वस्नुनिष्ठ माग थियो।

त्यस मागलाई अरु तिर बरालिदिएर राजाको कदमलाई समर्थन गर्ने काम पनि कम्युनिष्ट आन्दोलनबाट भयो। त्यसबेला संसदमा कांग्रेसको बहुमत रहेकाले संसदीय व्यवस्थाको पुनर्स्थापनाको माग गरिएको पनि भनिन्छ, तर त्यो माग राजालाई मद्धत पुर्याउनका लागि गरिएको स्पष्ट हुन्छ।

जेलबाटै जनआन्दोलन विथोल्ने प्रयास

पुष्पलालले २०२५ सालमा तेस्रो राष्ट्रिय सम्मेलन गरे र संयुक्त जनआन्दोलनको कार्यदिशा अघि सारे। त्यस जनआन्दोलने संघर्षको जुन ढाँचा निर्माण गर्दैथियो, त्यसलाई पनि विथोल्ने काम भयो। जेलमा रहेका मोहनविक्रमसहित १५ जनाले संयुक्त जनआन्दोलन विथोल्नका लागि कांग्रेसको वर्ग चरित्र विश्लेषण गर्न थाले। कांग्रेस पूँजीपति वर्गको पार्टी हो भनेर हिजोका दिनमा गरिएको विश्लेषणलाई परिवर्तन गर्दै उनीहरूले कांग्रेसलाई लाई सामन्तवादी जमिनदारको पार्टी भन्ने निस्कर्ष निकाले । जेलमा रहेका १६ जनामध्ये एकजनाले मात्रै फरक मत राखेका थिए, ति हुन् निर्मल लामा। त्यो समूहले संयुक्त जनआन्दोलनलाई विथोल्नका लागि कांग्रेसको चरित्र नै फेरबदल गर्यो ।

हुँदा हुँदा त्यसैमा टेकेर अलिक पछि मोहनविक्रमजीले पुष्पलाललाई गद्दार सम्म भन्न पुगे | यो सब संयुक्त जनआन्दोलनबाट पन्छिन रचिएको चक्रव्यूह थियो । त्यसैको निरन्तरताको रुपमा २०३६ सालको जनमत संग्रह बहिष्कार गरियो। अर्कोतिर कांग्रेसमा पनि पश्चिमा शक्तिलाई रिझाउने नाममा कम्युनिष्टहरूसँगको सहकार्यबाट पन्छिने प्रवृत्तिको विकास भयो।

जसले गर्दा संयुक्त जनआन्दोलनलाई व्यवहारमा उतार्न २१ वर्ष लाग्यो। यदि त्यसरी संयुक्त जनआन्दोलनको कार्यदिशालाई विथोल्ने शक्ति क्रियाशील हुँदैनथियो भने पंचायत २८/२९ सालतिर नै ढलिसक्थ्यो। राजा महेन्द्र गलिसकेका थिए । उनले यसरी एकलौटी ढंगबाट जान सकिदैन, प्रजातन्त्र पुनर्स्थापना हुनुपर्छ भन्ने ढंगले संविधानको ड्राफ्ट गर्न लगाइसकेका थिए भन्ने कुरापनि आएको थियो। यसरी कम्युनिष्ट र कांग्रेसबीच झगडा गराइयो र त्यति लामो समयसम्म पञ्चायती व्यवस्था टिक्यो। यसरी निरंकुश सत्तासँग बार्गेनिङ गर्न बाह्य शक्तिलाई पनि सजिलो भयो।

प्रश्न गर्नेहरू पाखा लाग्दै गए

कम्युनिष्ट आन्दोलनभित्र अर्को एउटा बहुचर्चित विवाद छ। २०३९ सालमा पार्टी स्वतन्त्रता कि राजनीतिक स्वतन्त्रताको विवाद । झट्ट हेर्दा यी दुई बीच उस्तो भिन्नता छैन | जनमत संग्रहको बहिस्कार र बहुदलिय व्यवस्था प्रतिको वितिष्णा जगाउने काम राजनीतिक रुपमा कदापि युक्तिसंगत थिएन | उसमाथि कार्यनीतिक रुपमा गणतन्त्र सम्भव थिएन, शक्ति सन्तुलन त्यस्तो थिएन | कुरो देखावटी क्रान्तिकारीको थियो भन्न कुनै गाह्रो थिएन | यदि त्यतिबेलाको नेतृत्व सुझबुझपूर्ण हुन्थ्यो भने त्यो विवादलाई सहज ढंगले व्यवस्थित गरिन्थ्यो।

त्यो नेतृत्व वैचारिक रुपमा प्रष्ट, प्रतिबद्ध र सीपालु नहुँदा नेकपा मालेभित्रको आन्दोलनका ध्येय प्रति प्रतिवद्ध सांस्कृतिक शक्ति कमजोर हुन पुग्यो। सत्ताका लागि शक्ति बटुल्ने प्रवृत्ति हावी भयो। यो काम माधवकुमार नेपालको नेतृत्व भयो । उनी राजनीतिक प्रश्नलाई प्राविधिक ढंगले हेर्ने गर्थे। त्यसपछि पार्टीमा राजनीतिक प्रश्नहरूले प्रधानता पाउन छोडे । प्राविधिक मुद्धाले प्रधानता पाए। ‘पार्टी प्रति लोयल’को नाममा नेतृत्वका साखुल्लेहरु पार्टीको र्याङ्क एण्ड फ़ायलमा भरिन थाले | त्यसपछि आलोचनात्मक चेत भएका मान्छेहरू लाखापाखा लाग्ने स्थिति भयो। आन्दोलनमा पार्टी स्वतन्त्रताका पक्षधर रहेका धेरै साथीहरू लाखापाखा लागे।